Լուսավորյալ ժողովուրդների իրական արիությունը
կայանում է իր զավակների պատրաստակամության մեջ՝
հանուն հայրենիքի զոհաբերելու սեփական անձը։
Հեգել
Նելսոն Ստեփանյանի մասին ես առաջին անգամ լսեցի, երբ ութ տարեկան էի։ Դա 1943 թվականի գարնանն էր։ Խորհրդային Միության նորընծա Հերոսը ռազմաճակատից Երևան էր ժամանել, և այն ժամանակ Ստեփանակերտի դպրոցներում, մանկապարտեզներում, փողոցներում հենց միայն "մեր շուշեցու" մասին էին խոսում։ Իսկ հետո, Հաղթանակի նախաշեմին այդ անունը բոլորի շուրթերին էր։ Այն ժամանակ իմ հարազատ քաղաքում խոսում էին այն մասին, որ մեր Նելսոնը դարձել է Խորհրդային Սիության կրկնակի Հերոս։ Իսկ երբ 1946 թվականին հրամանագիր հրապարակվեց հերոսի բրոնզե կիսանդրին դնելու նրա հայրենիք Շուշիում, մենք՝ մի ողջ երամ պատանյակներով նոր՝ 1947 թվականի նախօրեին ուղղվեցինք Ղարաբաղի նախկին մայրաքաղաք, որպեսզի սեփական աչքերով տեսնեինք այն տեղը, որ հատկացված էր հուշարձանի համար։ Երկու տարի անց մեր դպրոցի ողջ աշակերտությունը ոտքով հասավ Շուշի՝ հուշարձանի բացմանը։ Իսկ 1990 թվականի աշնանը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանի նիստի ժամանակ ես ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Դ.Տ.Յազովի ձեռքը հանձնեցի պատգամավորական հարցում, որտեղ պատմում էի, որ ժամանակաակից բարբարոսները Կիրովաբադում ավերել և պղծել էին Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս, մարշալ Բաղրամյանի հուշարձանը և Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս, օդաչու Ստեփանյանի հուշարձանը Շուշիում, և համառ խնդրանք ներկայացրեցի համապատասխան քայլեր ձեռնարկել։ Պաշտպանության նախարարը զբաղվեց այդ հարցով։ Սակայն ոչ մի կոնկրետ բան չարվեց։ Եվ միայն մեկուկես տարի անց քայլեր ձեռնարկեցին իրենք՝ ղարաբաղցիները, որոնք ազատագրեցին Շուշին։ Եվ 1992 թվականի մայիսի 9-ին, առավոտյան ժամը վեցին ինձ բախտ վիճակվեց նորից կանգնել այն նույն տեղում, որտեղ քառասունհինգ տարի առաջ հավաքվել էինք հասակակիցների խմբով։ Հուշարձանի տեղում բարբարոսները բետոնե մի ինչ-որ սյուն էին տեղադրել։ Օդում խանձրահոտ էր կանգնած, անդադար հնչում էին ճայթյուններ և ինքնաձիգների կրակահերթեր, շուրջը այրվում էին տները։ Բայց ես չէի թաքցնում իմ երջանկությունը, գիտակցելով, որ Նելսոնի հետ հանդիպումը այնուամենայնիվ կայացավ։ Երկար էի քայլել դեպի այդ սրբազան վայրը։ Եվ հասա։
Դեռ Ղարաբաղյան շարժման սկսվելուց առաջ մի քանի տարի շարունակ ես աշխատում էի "Թևեր" գրքի վրա, նվիրված պատերազմի տարիներին ամենից շատ հռչակված գրոհող օդաչուներից մեկի՝ Նելսոն Ստեփանյանի կյանքին և մարտական սխրանքներին։ Եվ 1988 թվականին ռուսերեն ու հայերեն համատեղ հրատարակությամբ այն լույս տեսավ հերոսի յոթանասունամյակի կապակցությամբ։ Նելսոնի հոբելյանը մենք համեստ նշեցինք նրա ծննդյան օրը՝ 1988 թվականի մարտի 28-ին։ "Սումգայիթ"-ից ուղիղ մեկ ամիս անց։
Չկարողացանք, ինչպես հարկն է, նշել հռչակավոր շուշեցու նաև ութսունամյակը, գիտակցելով, որ նա չի կշտամբի սերունդներին "մոռացկոտության" համար, քանզի մեր ժամանակներում էլ անսասան են մնացել այն սկզբունքները, որոնցով հենց ինքն էր առաջնորդվում. "Պատերազմում չկա մեկ այլ խնդիր, քան կռվել. տոները մեզ մոտ կգան հաղթանակից հետո"։ Այս բառերը վերցված են Նելսոնի հուշատետրից, որն իր գլխավոր սխրանքները գործեց արդեն այն բանից հետո, երբ երկրորդ անգամ ներկայացվել էր Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման։
Մեր ժողովուրդը որոշեց քիչ այլ կերպ պահպանել հերոսի հիշատակը։ Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին մենք իմացանք, որ տասնյակ հրամանատարներ և զինվորներ կրում են "մեր շուշեցու" անունը։ "Երբ մարդը մահանում է, նրա տեղը գալիս է մեկ ուրիշը, քանզի չկա ավելի հարուստ որեւէ բան, քան ժողովուրդը"։ Այս բառերը պատկանում են Նելսոն Ստեփանյանին։
…Պատերազմն սկսվելուց ուղիղ քսանչորս ժամ անց հազվադեպ՝ "300000" կրծքանշանը կրող (որին արժանանում էին նրանք, ում հաջողվում էր թռչել երեք հարյուր հազար կիլոմետր) կրտսեր լեյտենանտ Նելսոն Ստեփանյանին հրամանատարությունն ուղարկեց Օդեսայի ռազմաճակատ, իսկ այնտեղից շուտով՝ Բալթիկա։ Եվ արդեն ճակատային առաջին իսկ ժամերից նա չիմացավ, թե ինչ է հանգիստը. "Ոչ մի օր՝ առանց թռիչքի"։ Այսպես էր գրել օրագրում։ Նրա հռչակը մեծանում էր օրեցօր։ Քառասունմեկ թվականի դեկտեմբերին նա արդեն առաջ էր անցել բոլոր համագնդեցի ընկերներից մարտի "թվաբանության և հաշվապահության" հարցում։ Զինակիցներից ոմանք արդեն ներկայացված էին Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման, այդ թվում և նրանք, ում "ցուցանիշները" շատ ավելի համեստ էին, քան Նելսոնինը։ Ապագա փառաբանված օդային աս, Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս Անտոն Անդրեևիչ Կարասևը 1941 թվականի դեկտեմբերին, երբ նրան ներկայացրեցին հերոսի կոչման, զեկույցով դիմեց հրամանատարությանը, որտեղ հասկացնել տվեց, որ "բարոյական առումով" չի կարող համաձայնել ընդունելու բարձր պարգևը, քանի որ "գնդում կա ևս մեկ գրոհիչ օդաչու, որը բոլորին գերազանցում է վարպետության և խիզախության իր ցուցանիշներով"։
Եվ ահա 1941 թվականի դեկտեմբերի 29-ին "առաջին ատյանը" վերջապես լրացրեց պարգևատրման թերթիկը, որտեղ նշված էր, որ միայն հոկտեմբեր և նոյեմբեր ամիսներին անձամբ Նելսոն Ստեփանյանի կողմից "ոչնչացվել և շարքից դուրս է բերվել 8 տանկ, 88 ավտոմեքենա, 32 զենիթային հրանոթ, 3 զրահամեքենա, 33 զենիթային ինքնաձիգ, 10 զինասայլ, 8 սայլ, 1 շոգեքարշ, 1 զինապահեստ, 2 ցիստերն, 4 զենիթային գնդացիր, 1 մոտոցիկլավար և հակառակորդի մեծաքանակ կենդանի ուժ"։ Եվ ապա տեքստն ավարտվում էր հետևյալ բառերով. "Ներկայացվում է կառավարական բարձրագույն պարգևի՝ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման"։
Հաշված օրերի ընթացքում բոլոր ատյանների բոլոր փաստաթղթերը ձևակերպվեցին և ուղարկվեցին Մոսկվա։ Բայց դեռ երկար էր Նելսոնը սպասելու իր պարգևին։ Տանջալիորեն երկար։ Ծառայակիցներից շատերը, որոնք պարգևատրման էին ներկայացվել նրանից անհամեմատ ուշ, հասցրել էին ստանալ իրենց Ոսկե Աստղերը, իսկ Նելսոնին ասես "ինչ-որ մեկը վերևում" մոռացել էր։ Փոխարենը՝ ինքը չէր մոռանում ցերեկային և նույնիսկ գիշերային մարտական թռիչքներ կատարել և ամեն օր հարվածել թշնամուն։
…1942 թվականի սկզբում Բալթիկ նավատորմում անձնակազմի ատեստացիա անցկացվեց։ Աշխատելով "Թևեր" գրքի վրա, ինձ հաջողվեց կարդալ այդ ժամանակվա ավելի քան հարյուր ատեստացիա։ Ավելի հաճախ դրանք մեկ-երկու էջանոց էին։ Իսկ Առաջին օդային էսկադրիլիայի 57-րդ ավիագնդի հրամանատար, կրտսեր լեյտենանտ Նելսոն Ստեփանյանի համար կազմված ատեստացիան բաղկացած էր հինգ մեքենագիր էջից։ Տվյալներ ներկայացնելով կատարված սխրանքների մասին, ատեստացիայի հեղինակները մասնավորապես նշում էին, որ Կարմիր դրոշի շքանշանակիրը "հրամանատարության կողմից ևս երեք անգամ ներկայացվել է պարգևատրման"։ Ճիշտ է, այնքան էլ հասկանալի չէ, թե ինչու "ևս երեք անգամ" ներկայացվելով, այդպես էլ ոչինչ չէր ստացել։ Ի դեպ, այդ մասին քառորդ դար անց Կարասևը գրելու էր իր հուշերում. "Մենք խոսեցինք պարգևների մասին, և Նելսոնն ինձ ասաց. "Անտոն Անդրեևիչ, իմ կամքով լիներ՝ ես օդաչուների համար նախատեսված այդ բոլոր պարգևները կուղարկեի Իլյուշինին, նրա կոնստրուկտորական բյուրոյին և բոլոր նրանց, ովքեր ստեղծում են մեր մարտական մեքենաները։ Ինչ վերաբերվում է մեզ, այստեղ միայն մեկ հաշվապահություն է պետք՝ ոչնչացնել թշնամուն գլխովին և վերջնականապես։
Կյանքում որքա՜ն կողոպտված կզգայի ինձ, եթե չլիներ "մեր շուշեցուն" նվիրված գրքի վրա աշխատելու ընթացքը։ Հիշում եմ, այդ օրերին քայլում էի Երևանում և, նայելով հայրենակիցներիս դեմքերին, մտովի հարցնում էի, թե արդյոք գիտե՞ն, ով է Նելսոն Ստեփանյանը։ Եվ ամեն անգամ մտքում ժպտում էի, նախապես իմանալով, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կտատասխաներ. "Գիտե՛մ, իհարկե, գիտեմ։ Անդրկովկասում և Միջին Ասիայում Խորհրդային Միության միակ կրկնակի Հերոս օդաչուն։ Մարտնչել է լենինգրադյան երկնքում"։ Ոմանք կարող էին քիչ ավելին ասել, մյուսները՝ քիչ պակաս։ Բայց դժվար թե ինչ-որ մեկն իմանար, որ Նելսոնը գրող էր, պատմաբան, տարեգիր։ Նրա մահից հետո ծառայակիցներից շատերն էին գրում նրա մասին, մեջբերումներ անում նրա նամակներից, գրառումներից, ելույթներից։ Պահպանված մեծ ու փոքր հուշատետրերերում, օրագրերում ես գտել եմ մտքեր, որոնք այսօր թերևս ավելի արդիական են հնչում, քան իր կենդանության օրոք։ Դրանցից շատերը, վկայակոչելով այս կամ այն արխիվը, ես ներկայացրել եմ իմ գրքում։ Եվ հիմա կցանկանայի ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այդ գրառումներից մեկի վրա. "…Տարբեր ժամանակներում մարդու երջանկությունը տարբեր է լինում։ Այսօր այն կայանում է նրանում, որ հնարավորին չափ ուժգին ատենք ֆաշիզմը։ Առանց այդպիսի ատելության անհնար է հաղթել թշնամուն։ Եվ հիմա գիտեմ այն գլխավոր պատճառը, որի հետևանքով անպատիժ իրագործեցին հայերի կոտորածը…Պատճառը մեկն է. մենք ավելի շատ ենք քրիստոնյա, քան ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսը։ Չափից ավելի պարզամիտ ենք ընկալել այն միտքը, որ եթե մեկ այտիդ հարվածում են, մյուսն էլ դեմ տուր։ Ո՛չ, հազար անգամ ոչ։ Հարվածեցին այտիդ՝ ծնոտը կոտրիր։ Պատերազմն այսօր ցույց է տալիս, որ մեզանից ոչ ոք այսօր չի դադարում լինել քրիստոնյաների ժառանգ, կենսագործելով այն մեծ սկզբունքը, որ արյամբ է գրված տների պատերին, օդանավի իրանին, մեզանից յուրաքանչյուրի սրտում. "Ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման"։ Միայն այսպես, և ո՛չ այլ կերպ։ Թշնամին ներխուժում է քո տուն, իսկ դու քիչ է մնում աղուհացով դիմավորես։ Թշնամին սպանում է եղբորդ, իսկ դու նրան սպանելու փոխարեն՝ համաձայնվում ես կլոր սեղանի շուրջ նստել նրա հետ։ Թող ներեն իմ աստվածավախ պապերն իրենց աթեիստ թոռանը, բայց ես չեմ ընդունում նրանց շատ սկզբունքները, երբեմն անհասկանալի և խճճված բանաձևերը։ Աստված իմ, եթե որևէ մեկն իմանա՜ր, թե ինչ անհամբեր եմ լույսը բացվելուն, երբ ինձ տանջում է անքնությունը։ Իսկ անքնությունը ինձ միշտ է տանջում։ Չեմ քնում, որովհետև լավագույն ընկերս չվերադարձավ օդանավակայան։ Չեմ քնում, որովհետև նախորդ օրը վրիպել եմ։ Իսկ դա նշանակում է, որ չեմ խփել թշնամուն, որն ինքն է խփել որևէ այլ օդաչուի լավագույն ընկերոջը։ Չեմ քնում, որովհետև ցանկանում եմ մտովի հաշվարկել վաղվա մարտը սկզբից մինչև վերջ։ Ուզում եմ խեղդել, հրկիզել, պայթեցնել, սպանել։ Եվ ավելի ուժգին եմ ցանկանում ատել։ Ա՜խ, եթե օսմանյան թուրքի հանդեպ այդ ատելությունն ունենային իմ բոլոր եղբայրները, որոնք հենց միայն կրկնում էին. "Մի՛ սպանաներ" և "Սիրիր մերձավորիդ"։ Ո՛չ և ո՛չ։ Երջանկությունն սկսվում է դժբախտության հանդեպ ատելությունից։ Ատելությունից նրանց նկատմամբ, ովքեր դժբախտություն են սերմանում…"։
Ինչպես հայտնի է, Նելսոնը կարճ ժամանակով Երևան էր եկել Բաքվով։ Յուրաքանչյուր ժամը ծրագրված էր րոպեի ճշգրտությամբ։ Լրագրերի հավաքակազմերում կարելի է գտնել բազմաթիվ նյութեր Հերոսի Բաքվում գտնվելու վերաբերյալ։ Երբ Նելսոնի մայրը՝ տիկին Վարդանուշը հարցրել էր որդուն, թե ինչու ուշացավ մի ամբողջ օրով, Նելսոնը պատասխանեց. "Ես Բաքվից գնացի մի գյուղ, որտեղ ապրում են իմ մարտական ընկերոջ՝ կործանիչ-օդաչու Հուսեին Բաղիրովի ծնողները։ Ես չէի կարող նրանց չհանդիպել։ Միայն տեսնեիր, թե որքան ուրախացավ նրա հայրը։ Այդպես էր պետք, մամա"։
Պատերազմի ժամանակ քիչ չէր պատահում, որ բարձր պարգևները բավական օպերատիվ կերպով մարտիկներին տրվեին այս կամ այն կոնկրետ հանձնարարությունը կատարելու համար։ Հրամանատարությունը կապվում էր Մոսկվայի հետ, և առանց բյուրոկրատական քաշքշուկների պարգևը ձևակերպում էին, նախքան Կալինինի հրամանով հրամանագրի հրապապակվելը։ Այսպես, Բալթիական Կարմրադրոշ նավատորմի հրամանատարը իր հրամանով "ԽՍՀ Միության Գերագույն Խորհրդի Նախագահության անունից ավագ լեյտենանտ Ն.Գ.Ստեփանյանին պարգևատրում է Լենինի շքանշանով՝ մարտական հանձնարարությունների օրինակելի կատարման համար"։ Գնդում շատ էին խոսում այն շքանշանի մասին։ Չէ՞ որ բոլորը գիտեին, որ դեռևս կես տարի առաջ նա ներկայացված էր Հերոսի կոչման։ Դա նշանակում է ՝ Լենինի շքանշան և Ոսկե Աստղ մեդալ։ Իսկ այստեղ, նախորդ պարգևը դեռ տեղ չհասած, նա հանկարծ ստանում է առանձին Լենինի շքանշան։ Երկար ամիսներ անց, երբ վերջապես դուրս եկավ Կալինինի հրամանը, համագնդեցիները կատակելու էին. "ԱռաջինըՆելսոնի երկրորդ Լենինի շքանշանն էր, իսկ երկրորդը՝ առաջինը"։ Բայց դեռ շատ ժամանակ կար մինչև այդ կատակը։
1942 թվականի այն մայիսյան օրերին թերթերը շատ էին գրում Նելսոնի մասին։ Բերվում էին ֆանտաստիկ թվեր. "Ոչնչացրել է թշնամու ավելի քան 500 ավտոմեքենա, ավելի քան 60 տանկ և զրահամեքենա։ Մոտ 250 զենիթային հրանոթից և ինքնաձիգներից զրկվեցին հիտլերականները պատերազմի ընթացքում՝ Ստեփանյանի հարվածների հետևանքով"։ "Ամեն ինչ բոլորի աչքի առաջ էր,- գրել է ավիագնդի ավագ քաղղեկ Սերաֆիմ Ստեպանովիչ Մոզգաչովը Նելսոնի սխրանքների մասին,- ես հենց մի գլուխ ատեստացիաներ էի ստորագրում, հաջորդ ատյան ուղարկելով պարգևատրման նորանոր երաշխավորություններ"։
Ինքը՝ Նելսոնը չէր սիրում պարգևների շուրջ ընթացող խոսակցությունները։ Սակայն անկախ նրա ցանկությունից, այդ խոսակցությունները, միևնույնն է, գնում էին գնդում։ Կային նաև թյուր մեկնաբանություններ Հերոսի կոչումը ժամանակին չշնորհելու առիթով։ Գտնվեցին մարդիկ, որոնք դա պատճառաբանեցին, թե իբր այնտեղ՝ "վերևում" ծանոթ են բոլորի անձնական կյանքին՝ զինվորից մինչև մարշալ։ Իսկ եթե հրամանագիրը դուրս չի գալիս, ուրեմն ինչ-որ բան կա, ուրեմն ինչ-որ բան եղել է։ Ընկերներն այդ առիթով ասում էին. "Իսկ քարավանը շարունակում է ճամփան", նկատի ունենալով, որ Նելսոնը, ինչպեսև վայել է ռազմիկին, բազմապատկում էր գրոհային հաջող թռիչքների թիվը։ Նրա մարտական շատ ընկերներ, որոնք արդեն արժանացել էին Հերոսի կոչման, պահպանելով նրբանկատությունը, աշխատում էին հնարավորին չափ քիչ "մարդամեջ" ելնել իրենց Ոսկե Աստղով։ Այդ վիճակին չէր համակերպվում նաև նավատորմի հրամանատարությունը։ Կորցնելով հույսը, թե ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության հրամանագիրը լույս կտեսնի, նրանք ստիպված չորրորդ անգամ Նելսոնին ներկայացրին երկրորդ Կարմիր դրոշի շքանշանով պարգևատրմանը։ Եվ շուտով (1942 թվականի հոկտեմբերի 21-ին) նա ստացավ պարգևը, որը պատերազմի տարիներին համարվում էր ամենից հարգվածներից մեկը։
Շշուկներն այն մասին, թե Նելսոն Ստեփանյանին Կրեմլում չեն սիրում, հասան նաև Երևան։ Ասում էին, թե դրա պատճառը հալածյալ պատմաբան, Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի նախկին առաջին քարտուղար, շուշեցի Աշոտ Իոհաննիսյանի հետ Նելսոնի մոր՝ Վարդանուշ Հայրապետի Ստեփանյանի ունեցած ազգակցական կապերն էին։ Բայց ինքը, ինչպես Երևանում էին անվանում՝ Վարդանուշ մորաքույրը որդուն գրում էր, նրան դիմելով արդեն ինչպես հերոսի. "Նելսո՛ն ջան, Միության Հերոս, իմ սիրելի որդի։ Ապրելու իրավունք ունի միայն նա, ով պատրաստ է ամեն ինչ զոհաբերել հանուն սիրելի Հայրենիքի։ Ահա նորից նստած եմ սեղանիդ մոտ և անթարթ աչքերով նայում եմ քո սիրելի դեմքին։ Կուրծքդ արդեն զարդարված է մարտական պարգևներով։ Թանկագին որդիս, քո յուրաքանչյուր շքանշանն ու սխրանքը սիրտս լցնում են ուրախության զգացմունքով։ Ոգեշնչված քո հաջողություններով, ես վերածնվել եմ, դարձել եմ նոր մարդ…Մեր երկրի և արևաշատ Հայրենիքի անմատչելի լեռները քեզ պարգևել են արծվի թևեր և անվախ սիրտ։ Եվ ես ամուր հավատ ունեմ, որ դուք զենքը վայր չեք դնի, քանի դեռ վերջնականապես չեք ոչնչացրել հիտլերիզմը…"։
Հենց այս նամակից հետո Նելսոնն իր լեգենդար Իլ-2-ի թևերին գրեց մոր անունը։ Եվ ամեն անգամ, երբ եթերում գերմաներեն հնչում էր. "Ուշադրությո՛ւն, ուշադրությո՛ւն։ Երկնքում Նելսոնն է", ճոճում էր թևերը, նայելով մեկ աջ, մեկ ձախ, աչքով անելով ամենահարազատ "Վարդանուշ" անվանը։ Այդ մասին նա պատմել էր իր եղբայր Դեմիլին, երբ գտնվում էր Երևանում։
Պատերազմի ողջ ընթացքում թերևս ամենահիշարժան ամիսը 1942 թվականի հոկտեմբերն էր։ Վիճակագիրները չէին հասցնում ի մի բերել Նելսոնի "թռիչքների հաշվապահությունը"։ Այստեղ հիշատակված ավագ քաղղեկ Ս.Ս.Մոզգաչովը գանգատվում էր Ա.Ա.Կարասևին. "Երկնքում ու ծովում մարտերի ոռնոցն է, ցամաքում փոշու սյուներ են բարձրանում պայթյուններից, մարդիկ են զոհվում, իսկ ես այստեղ առավոտից երեկո փաստաթղթեր եմ ձևակերպում։ Ախր մենք ձեզ հետ միասին այս բոլոր արծիվներին ճանաչում ենք ինչպես ինքներս մեզ։ Եվ գրում ենք, գրում ենք…"։ Մոզգաչովը զրուցակցին խոստովանել էր, որ, օրինակ, Նելսոն Ստեփանյանը իր բոլոր ցուցանիշներով առաջ է անցել մնացած բոլոր ասերից, և որ անհրաժեշտ են պարգևատրման այլ չափանիշներ։ Նրա կարծիքով, այդ գործով պետք է զբաղվեին իրենք՝ ծառայակիցները, որոնք գիտեին բոլորին և յուրաքանչյուրին։
Պարգևների մասին խոսակցությունները 47-րդ ավիագնդում դադարեցին 1942 թվականի հոկտեմբերի 28-ին։ Այդ օրը վերջապես դուրս եկավ հրամանը Նելսոն Ստեփանյանին Խորհրդային Միության Հերոսի կոչում շնորհելու մասին։ Եվ սակայն արդեն մի քանի ամիս անց նորից տորմիղում սկսեցին ասեկոսեներ տարածվել նրա մասին։ Արդեն տարբեր զորամասերում հայտնվել էին "սեփական" կրկնակի Հերոսներ, որոնք իրենք էին լեգենդներ պատմում "բալթիական արծվի" մասին։ Ինչպես հայտնի է, Իլ-2-ը, որին անվանում էին "թռչող տանկ", գրոհում է հիմնականում ցամաքային օբյեկտներ։ Հենց դրա համար էլ ստեղծված էր և հավասարը չուներ պատերազմի տարիներին։
Նելսոնը ռազմաճակատում անցկացրած բոլոր 1266 օրերի ընթացքում չբաժանվեց "Իլյուշայից", որն այնքան էլ հարմարեցված չէր կործանիչի հետ օդային մարտի բռնվելու համար։ Սակայն շուշեցին իրեն թույլ էր տալիս "խուլիգանություն" անել երկնքում, հետապնդելով գերմանական կործանիչներին և ռմբարկուներին։ Մի անգամ, հարյուրավոր ականատեսների աչքի առաջ Նելսոնը մարտի բռնվեց գերմանական երկու ռմբակոծիչների հետ, ինչի մասին հետագայում փառաբանված ծովային և գրող, ծովակալ Իսակովը հետագայում պատմեց հետևյալը. "Դեպք եղավ, երբ օդում հանդիպելով երկու գերմանական ՅՈՒ-88-երի, որոնք թռչում էին ռմբակոծելու մեր զորքերի դիրաքավորումները, Ստեփանյանը մարտի բռնվեց նրանց հետ (ոչ թե կործանիչով, այլ գրոհային օդանավով) և գնդացրային դիպուկ կրակով ոչնչացեց հակառակորդի երկու ռմբակոծիչները"։
Ռազմաճակատային լրագրողները սիրում էին հանդիպել Նելսոնի հետ, որն ինքն էլ անթաքույց հարգանքով էր վերաբերվում նրանց և հաճույքով կիսում իրեն անհանգստացնող մտքերը։ Իմանալով այն մասին, որ Ստեփանյանը հրամանատարության կողմից նշանակվել է փառաբանված 47-րդ գնդի հրամանատար, բոլոր թերթերից Բալթիկա նետվեցին թղթակիցները՝ նրանից հարցազրույց վերցնելու։ Հարցերից մեկին, որ վերաբերվում էր կարիերայի հանդեպ նրա վերաբերմունքին, Նելսոնը սկզբում պատասխանեց կատակով, հիշեցնելով իմաստունի խոսքերը. "Իշխանության հասած ընկերը կորսված ընկեր է"։ Եվ միայն հետո ավելի լուրջ շարադրեց իր մտքերը. "Ես զինվորական մարդ եմ։ Ենթարկվում եմ ղեկավարության և պարտքի հրամանին։ Ես հաղթանակ եմ կառուցում, և ոչ թե կարիերա։ Այդ պատճառով էլ հրաժարվեցի գնդի հրամանատարի պաշտոնից։ Բայց իմ կարծիքն անգամ չհարցրին։ Նշանակեցին։ Ինձ մեկ բան է մնում. անել ամեն ինչ, որ ընկերներս իմ մեջ փոփոխություններ չտեսնեն։ Հիմա արդեն ինքս պետք է էսկադրիլիաների բոլոր հրամանատարներին բարեմաղթանքի խոսքեր ասեմ։ Բայց բոլոր խոսքերն արդեն ասված են։ Պատերազմը ձգվում է հավերժաբար, իսկ բառերն այնքան քիչ են։ Դրանք արդեն հոգնեցնում են։ Պետք են ոչ այնքան նոր, որքան ճիշտ ու տեղին բառեր։ Պետք է ասել այն, ինչ վաղուց ասել են մեր նախնիները. "Ոչ ոք չի կարող իրեն իրոք հաղթված համարել, քանի դեռ չի կորցրել արիությունը"։ Եթե վիրավոր ես, եթե մաղի են վերածել ինքնաթիռդ, բայց եթե դու դեռ թռչում ես, ապա պետք է մտածել ոչ թե մահվան, այլ կյանքի մասին։ Իսկ եթե կյանքը նահանջում է, ապա պետք է մահանալով, հենց սեփական մահով սպանել ևս մեկ ոսոխի, խորտակել ևս մեկ նավ, ելնել դիմաբախման…"։
Այդ բառերը մարգարեական եղան։ Անցնելու էր կես տարի, և "մեր շուշեցին" բառ առ բառ իրագործելու էր իր խոսքերը։ Բայց առջևում դեռ փորձություններով լի օրեր ու ամիսներ էին։ Նա "երկնքում աշխատում էր" կատաղի կերպով։ Լրագրողներն ավելի ու ավելի շատ նկարագրում էին նրա սխրանքները և ավելի քիչ վկայակոչում թվեր, որոնք հաստատում էին ասվածը։ "Արդեն այնքան էլ հարմար չէ ներկայացնել Ստեփանյանի քանակական ցուցանիշները",- իր հրապարակումներից մեկում գրում է թղթակից Եվգենի Սցեպուրոն։ Նորից ծառացավ Նելսոնին հերոսի Ոսկե Աստղով պարգևատրելու հարցը։ 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին հրամանատարությունը Մոսկվա ուղարկեց պարգևատրման հերթական թերթիկը, փաստաթղթում նշելով միայն թշնամու ոչնչացված խոշոր մարտական օբյեկտները՝ "…մեկ ականակիր նավ, երկու պահականավ, մեկ ականազերծիչ նավ, երկու պահակային կատեր, երկու տորպեդային կատեր, հինգ լողամիջոց՝ մինչև 18 հազար տոննա ընդհանուր ջրատարողությամբ, քառասուն երկաթգծային վագոններ, մեկ շոգեքարշ, վերացրել է չորս գետանցամիջոց, իրագործել է 80 պայթյուն և 70 հրդեհում, խփել է օդային մարտում երկու և ցամաքում՝ 25 տարբեր տեսակի ինքնաթիռներ"։ Եվ այս ամենը՝ առանց ներառելու մոտ հազար ավտոմեքենաները, ավելի քան հինգ հազար միավոր կենդանի մարտաուժը և այլն, և այլն։
Եվ այսպես, 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին Նելսոն Ստեփանյանը նորից ներկայացվեց կառավարական բարձրագույն պարգևի՝ Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոսի կոչման։
Փաստաթուղթն առաջին ատյանում ստորագրել են Բալթիական Կարմրադրոշ նավատորմի ռազմաօդային ուժերի Երկրորդ գրոհային դիվիզիայի հրամանատար, գնդապետ Մոնժոսովը և վերջին ատյանում՝ Բալթիական նավատորմի հրամանատար, ծովակալ Տրիբուցը և ռազմական խորհրդի անդամ, փոխծովակալ Սմիռնովը։ Փաստաթղթի կազմաթերթին "Համաձայն եմ" վճռի տակ ստորագրել է ավիացիայի մարշալ Ս.Ֆ.Ժավորոնկովը։
Ավելորդ խոսակցություններից խուսափելու համար այս անգամ պարգևատրման հայտը Մոսկվա ուղարկելու փաստը գաղտնի պահեցին նույնիսկ Նելսոնից։ Այսպիսով, տեսականորեն Նելսոն Ստեփանյանը արդեն 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս էր։ Մինչև մահը նրան մնացել էր 92 օր։ Ես ուսումնասիրել եմ "մեր շուշեցու" ապրած այդ օրերից յուրաքանչյուրը։ Բանն այն է, որ մասնագետների և պատմաբանների, զինակիցների և անմիջական հրամանատարության պնդմամբ, Ստեփանյանն իրական սխրագործության բարձրունքը նվաճեց կյանքի հենց վերջին երկու-երեք ամսում և առանձնապես վերջին մարտում, որի համար պարզապես անհնար էր չարժանացնել Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման։
Մահից ոչ շատ առաջ Նելսոնը գրել է իր հուշատետրում. "Ես չեմ հոգնել կռվելուց։ Ես պարզապես հոգնել եմ պատերազմից…Երբեմն որքա՜ն եմ ցանկանում վեր խոյանալ երկինք, դեպի աստղերը։ Ուզում եմ լինել անհասանելի, մնալ աստղերի մեջ այնքան ժամանակ, մինչև որ կոչնչացվեն բոլոր մահաբեր զենքերը աշխարհում։ Եվ աստղային բարձունքից կսպանեմ յուրաքանչյուրի, ով զենք կվերցնի ձեռքը։ Կռմբակոծեմ յուրաքանչյուրի տունը, ով կհամարձակվի ավերել ուրիշի տունը։ Ես աստղերով կգրեմ երկնքի վրա, որ մինչև աշխարհի վերջը պատժվելու է ոչ միայն ներկայիս, այլև անցյալի չարիքը։ Միայն այդպես կարելի է կանխել այն ապագայում…"։
1944 թվականի նոր սկսված դեկտեմբերի յուրաքանչյուր օրն ավելացնում էր "հաջող թռիչքների" քանակը։ Գրագիր-տարեգիրները հատուկ թալմուդների մեջ էին գրանցում ոչ միայն նորանոր թվեր, այլև ջանում էին յուրովի նկարագրել մարտը։ Ծառայակիցների հիշողություններից կարելի է իմանալ, որ Նելսոնն ասես նախազգում էր մոտալուտ մահը։ Նա օդ էր ելնում մի տեսակ կատաղի, սրընթաց, դեմ հանդիման գնալով հակառակորդին։ Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս Միխայիլ Կլիմենկոն (նա նույնպես օգոստոսի 18-ին ներկայացվեց պարգևատրման և երեք շաբաթ անց ստացավ երկրորդ Աստղը) իր հուշերում պատմում է այն մասին, թե ինչպես էր Նելսոնն ավելի ու ավելի հաճախ հիշում Նիկոլայ Գաստելլոյին, որը պատերազմի չորրորդ օրը իր վառվող ռմբակոծիչ ինքնաթիռն ուղղեց "թշնամու տանկերի, բենզինի ցիստեռնների և ավտոմեքենաների կուտակման վրա, որոնք պայթեցին ինքնաթիռի հետ մեկտեղ"։ Կլիմենկոն բերում է ընթերցողի համար հոգեցունց, հիրավի մարդկային մի փաստարկ.
-Վառվող ինքնաթիռը, Միշա, պետք է ուղղել թշնամու վրա,-ասաց Նելսոնը։- Հենց մահով պետք է մահ բերել թշնամուն։ Ես, կածես թե կրկնում եմ ինքս ինձ։ Շատ անգամներ եմ այդ մասին քեզ ասել։ Բայց հիմա այլ բան մասին եմ խոսում։ Հիմա ինձ արդեն ձեռք չի տալիս իմաստուն ճշմարտությունը, թե "Եթե միևնույնն է, չես փրկվելու մահից, գոնե մահացիր փառքով"։ Ես բոլորովին այլ կերպ եմ դատում։ Այլ մտքեր ունեմ։ Եթե պետք է մեռնեմ, ապա միայն նրա համար, որ ապրի որդիս։
Երեսունմեկ տարի, ութ ամիս և տասնչորս օր ապրեց Նելսոնը երկրի վրա և երկնքում։ Նրա մասին պատմել են հազարավոր ակնարկներ, հոդվածներ, գրվել են գրքեր, նկարահանվել ֆիլմեր։ Կյանքն ինչպես մեկ հիասքանչ ակնթարթ։ Լեցուն կրքով ու մաքառմամբ։ Բայց թերևս ամենաանկրկնելին վերջին րոպեներն էին, որ դարձան նրա անմահության սկիզբը։ Ահա պետական արխիվներում պահպանված առաջին գրառումը. "1944 թվականի դեկտեմբերի 14-ի առավոտյան հետախուզությունը Լիեպայայի շրջանում հայտնաբերեց թշնամու նավերի կուտակում։ Գրոհող օդաչուներին տրված մարտական հրամանը ծայր աստիճան հակիրճ էր՝ "Գրոհել և ոչնչացնել"։ Շարժիչների ոռնոցը միախառնվեց զենիթային ստվար կրակոցներին։ Եթերում գերմաներեն հնչեց տագնապած ձայնը. "Ուշադրությո՛ւն։ Ուշադրությո՛ւն։ Երկնքում Նելսոնն է"։ Գրոհային ինքնաթիռներն իրենց անվախ հրամանատարի առաջնորդությամբ սլացան դեպի նպատակակետ։ Ինչպես միշտ, ռումբերը տեղ հասան ճշգրտությամբ։ Այդ մարտը կարճատև էր։ Ֆաշիստական վեց նավեր, բեռնված պարենով ու զինամթերքով, ջրասույզ եղան։ Բայց գրոհայիններն օդանավակայան վերադարձան առանց իրենց հրամանատարի"։
Գնդապետ Մանժոսովը փաստաթուղթը կազմեց ամենատաք հետքերով. "Նելսոն Գեորգիևիչ Ստեփանյանի ինքնաթիռը վառվեց։ Վայրկենապես գնահատելով իրավիճակը և հասկանալով, որ այրվող Իլ-2-ն անհնար է վայրէջքի իջեցնել սեփական տարածքում, նա կտրուկ շրջադարձ կատարեց և մխրճվեց հակառակորդի փոխադրամիջոցների տեղակայանքում"։
Երբ տարածքն ազատագրեցին և զննեցին "մեր շուշեցու" զոհվելու վայրը, պայթյունի տեղից մեծ հեռավորության վրա գտան Իլ-2-ի թևի ձյան միջից ցցված բեկորը, որի վրա գրված էր հերոսի մոր անունը՝ "Վարդանուշ"։
Զորի Բալայան
կայանում է իր զավակների պատրաստակամության մեջ՝
հանուն հայրենիքի զոհաբերելու սեփական անձը։
Հեգել
Նելսոն Ստեփանյանի մասին ես առաջին անգամ լսեցի, երբ ութ տարեկան էի։ Դա 1943 թվականի գարնանն էր։ Խորհրդային Միության նորընծա Հերոսը ռազմաճակատից Երևան էր ժամանել, և այն ժամանակ Ստեփանակերտի դպրոցներում, մանկապարտեզներում, փողոցներում հենց միայն "մեր շուշեցու" մասին էին խոսում։ Իսկ հետո, Հաղթանակի նախաշեմին այդ անունը բոլորի շուրթերին էր։ Այն ժամանակ իմ հարազատ քաղաքում խոսում էին այն մասին, որ մեր Նելսոնը դարձել է Խորհրդային Սիության կրկնակի Հերոս։ Իսկ երբ 1946 թվականին հրամանագիր հրապարակվեց հերոսի բրոնզե կիսանդրին դնելու նրա հայրենիք Շուշիում, մենք՝ մի ողջ երամ պատանյակներով նոր՝ 1947 թվականի նախօրեին ուղղվեցինք Ղարաբաղի նախկին մայրաքաղաք, որպեսզի սեփական աչքերով տեսնեինք այն տեղը, որ հատկացված էր հուշարձանի համար։ Երկու տարի անց մեր դպրոցի ողջ աշակերտությունը ոտքով հասավ Շուշի՝ հուշարձանի բացմանը։ Իսկ 1990 թվականի աշնանը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանի նիստի ժամանակ ես ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար Դ.Տ.Յազովի ձեռքը հանձնեցի պատգամավորական հարցում, որտեղ պատմում էի, որ ժամանակաակից բարբարոսները Կիրովաբադում ավերել և պղծել էին Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս, մարշալ Բաղրամյանի հուշարձանը և Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս, օդաչու Ստեփանյանի հուշարձանը Շուշիում, և համառ խնդրանք ներկայացրեցի համապատասխան քայլեր ձեռնարկել։ Պաշտպանության նախարարը զբաղվեց այդ հարցով։ Սակայն ոչ մի կոնկրետ բան չարվեց։ Եվ միայն մեկուկես տարի անց քայլեր ձեռնարկեցին իրենք՝ ղարաբաղցիները, որոնք ազատագրեցին Շուշին։ Եվ 1992 թվականի մայիսի 9-ին, առավոտյան ժամը վեցին ինձ բախտ վիճակվեց նորից կանգնել այն նույն տեղում, որտեղ քառասունհինգ տարի առաջ հավաքվել էինք հասակակիցների խմբով։ Հուշարձանի տեղում բարբարոսները բետոնե մի ինչ-որ սյուն էին տեղադրել։ Օդում խանձրահոտ էր կանգնած, անդադար հնչում էին ճայթյուններ և ինքնաձիգների կրակահերթեր, շուրջը այրվում էին տները։ Բայց ես չէի թաքցնում իմ երջանկությունը, գիտակցելով, որ Նելսոնի հետ հանդիպումը այնուամենայնիվ կայացավ։ Երկար էի քայլել դեպի այդ սրբազան վայրը։ Եվ հասա։
Դեռ Ղարաբաղյան շարժման սկսվելուց առաջ մի քանի տարի շարունակ ես աշխատում էի "Թևեր" գրքի վրա, նվիրված պատերազմի տարիներին ամենից շատ հռչակված գրոհող օդաչուներից մեկի՝ Նելսոն Ստեփանյանի կյանքին և մարտական սխրանքներին։ Եվ 1988 թվականին ռուսերեն ու հայերեն համատեղ հրատարակությամբ այն լույս տեսավ հերոսի յոթանասունամյակի կապակցությամբ։ Նելսոնի հոբելյանը մենք համեստ նշեցինք նրա ծննդյան օրը՝ 1988 թվականի մարտի 28-ին։ "Սումգայիթ"-ից ուղիղ մեկ ամիս անց։
Չկարողացանք, ինչպես հարկն է, նշել հռչակավոր շուշեցու նաև ութսունամյակը, գիտակցելով, որ նա չի կշտամբի սերունդներին "մոռացկոտության" համար, քանզի մեր ժամանակներում էլ անսասան են մնացել այն սկզբունքները, որոնցով հենց ինքն էր առաջնորդվում. "Պատերազմում չկա մեկ այլ խնդիր, քան կռվել. տոները մեզ մոտ կգան հաղթանակից հետո"։ Այս բառերը վերցված են Նելսոնի հուշատետրից, որն իր գլխավոր սխրանքները գործեց արդեն այն բանից հետո, երբ երկրորդ անգամ ներկայացվել էր Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման։
Մեր ժողովուրդը որոշեց քիչ այլ կերպ պահպանել հերոսի հիշատակը։ Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին մենք իմացանք, որ տասնյակ հրամանատարներ և զինվորներ կրում են "մեր շուշեցու" անունը։ "Երբ մարդը մահանում է, նրա տեղը գալիս է մեկ ուրիշը, քանզի չկա ավելի հարուստ որեւէ բան, քան ժողովուրդը"։ Այս բառերը պատկանում են Նելսոն Ստեփանյանին։
…Պատերազմն սկսվելուց ուղիղ քսանչորս ժամ անց հազվադեպ՝ "300000" կրծքանշանը կրող (որին արժանանում էին նրանք, ում հաջողվում էր թռչել երեք հարյուր հազար կիլոմետր) կրտսեր լեյտենանտ Նելսոն Ստեփանյանին հրամանատարությունն ուղարկեց Օդեսայի ռազմաճակատ, իսկ այնտեղից շուտով՝ Բալթիկա։ Եվ արդեն ճակատային առաջին իսկ ժամերից նա չիմացավ, թե ինչ է հանգիստը. "Ոչ մի օր՝ առանց թռիչքի"։ Այսպես էր գրել օրագրում։ Նրա հռչակը մեծանում էր օրեցօր։ Քառասունմեկ թվականի դեկտեմբերին նա արդեն առաջ էր անցել բոլոր համագնդեցի ընկերներից մարտի "թվաբանության և հաշվապահության" հարցում։ Զինակիցներից ոմանք արդեն ներկայացված էին Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման, այդ թվում և նրանք, ում "ցուցանիշները" շատ ավելի համեստ էին, քան Նելսոնինը։ Ապագա փառաբանված օդային աս, Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս Անտոն Անդրեևիչ Կարասևը 1941 թվականի դեկտեմբերին, երբ նրան ներկայացրեցին հերոսի կոչման, զեկույցով դիմեց հրամանատարությանը, որտեղ հասկացնել տվեց, որ "բարոյական առումով" չի կարող համաձայնել ընդունելու բարձր պարգևը, քանի որ "գնդում կա ևս մեկ գրոհիչ օդաչու, որը բոլորին գերազանցում է վարպետության և խիզախության իր ցուցանիշներով"։
Եվ ահա 1941 թվականի դեկտեմբերի 29-ին "առաջին ատյանը" վերջապես լրացրեց պարգևատրման թերթիկը, որտեղ նշված էր, որ միայն հոկտեմբեր և նոյեմբեր ամիսներին անձամբ Նելսոն Ստեփանյանի կողմից "ոչնչացվել և շարքից դուրս է բերվել 8 տանկ, 88 ավտոմեքենա, 32 զենիթային հրանոթ, 3 զրահամեքենա, 33 զենիթային ինքնաձիգ, 10 զինասայլ, 8 սայլ, 1 շոգեքարշ, 1 զինապահեստ, 2 ցիստերն, 4 զենիթային գնդացիր, 1 մոտոցիկլավար և հակառակորդի մեծաքանակ կենդանի ուժ"։ Եվ ապա տեքստն ավարտվում էր հետևյալ բառերով. "Ներկայացվում է կառավարական բարձրագույն պարգևի՝ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման"։
Հաշված օրերի ընթացքում բոլոր ատյանների բոլոր փաստաթղթերը ձևակերպվեցին և ուղարկվեցին Մոսկվա։ Բայց դեռ երկար էր Նելսոնը սպասելու իր պարգևին։ Տանջալիորեն երկար։ Ծառայակիցներից շատերը, որոնք պարգևատրման էին ներկայացվել նրանից անհամեմատ ուշ, հասցրել էին ստանալ իրենց Ոսկե Աստղերը, իսկ Նելսոնին ասես "ինչ-որ մեկը վերևում" մոռացել էր։ Փոխարենը՝ ինքը չէր մոռանում ցերեկային և նույնիսկ գիշերային մարտական թռիչքներ կատարել և ամեն օր հարվածել թշնամուն։
…1942 թվականի սկզբում Բալթիկ նավատորմում անձնակազմի ատեստացիա անցկացվեց։ Աշխատելով "Թևեր" գրքի վրա, ինձ հաջողվեց կարդալ այդ ժամանակվա ավելի քան հարյուր ատեստացիա։ Ավելի հաճախ դրանք մեկ-երկու էջանոց էին։ Իսկ Առաջին օդային էսկադրիլիայի 57-րդ ավիագնդի հրամանատար, կրտսեր լեյտենանտ Նելսոն Ստեփանյանի համար կազմված ատեստացիան բաղկացած էր հինգ մեքենագիր էջից։ Տվյալներ ներկայացնելով կատարված սխրանքների մասին, ատեստացիայի հեղինակները մասնավորապես նշում էին, որ Կարմիր դրոշի շքանշանակիրը "հրամանատարության կողմից ևս երեք անգամ ներկայացվել է պարգևատրման"։ Ճիշտ է, այնքան էլ հասկանալի չէ, թե ինչու "ևս երեք անգամ" ներկայացվելով, այդպես էլ ոչինչ չէր ստացել։ Ի դեպ, այդ մասին քառորդ դար անց Կարասևը գրելու էր իր հուշերում. "Մենք խոսեցինք պարգևների մասին, և Նելսոնն ինձ ասաց. "Անտոն Անդրեևիչ, իմ կամքով լիներ՝ ես օդաչուների համար նախատեսված այդ բոլոր պարգևները կուղարկեի Իլյուշինին, նրա կոնստրուկտորական բյուրոյին և բոլոր նրանց, ովքեր ստեղծում են մեր մարտական մեքենաները։ Ինչ վերաբերվում է մեզ, այստեղ միայն մեկ հաշվապահություն է պետք՝ ոչնչացնել թշնամուն գլխովին և վերջնականապես։
Կյանքում որքա՜ն կողոպտված կզգայի ինձ, եթե չլիներ "մեր շուշեցուն" նվիրված գրքի վրա աշխատելու ընթացքը։ Հիշում եմ, այդ օրերին քայլում էի Երևանում և, նայելով հայրենակիցներիս դեմքերին, մտովի հարցնում էի, թե արդյոք գիտե՞ն, ով է Նելսոն Ստեփանյանը։ Եվ ամեն անգամ մտքում ժպտում էի, նախապես իմանալով, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կտատասխաներ. "Գիտե՛մ, իհարկե, գիտեմ։ Անդրկովկասում և Միջին Ասիայում Խորհրդային Միության միակ կրկնակի Հերոս օդաչուն։ Մարտնչել է լենինգրադյան երկնքում"։ Ոմանք կարող էին քիչ ավելին ասել, մյուսները՝ քիչ պակաս։ Բայց դժվար թե ինչ-որ մեկն իմանար, որ Նելսոնը գրող էր, պատմաբան, տարեգիր։ Նրա մահից հետո ծառայակիցներից շատերն էին գրում նրա մասին, մեջբերումներ անում նրա նամակներից, գրառումներից, ելույթներից։ Պահպանված մեծ ու փոքր հուշատետրերերում, օրագրերում ես գտել եմ մտքեր, որոնք այսօր թերևս ավելի արդիական են հնչում, քան իր կենդանության օրոք։ Դրանցից շատերը, վկայակոչելով այս կամ այն արխիվը, ես ներկայացրել եմ իմ գրքում։ Եվ հիմա կցանկանայի ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այդ գրառումներից մեկի վրա. "…Տարբեր ժամանակներում մարդու երջանկությունը տարբեր է լինում։ Այսօր այն կայանում է նրանում, որ հնարավորին չափ ուժգին ատենք ֆաշիզմը։ Առանց այդպիսի ատելության անհնար է հաղթել թշնամուն։ Եվ հիմա գիտեմ այն գլխավոր պատճառը, որի հետևանքով անպատիժ իրագործեցին հայերի կոտորածը…Պատճառը մեկն է. մենք ավելի շատ ենք քրիստոնյա, քան ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսը։ Չափից ավելի պարզամիտ ենք ընկալել այն միտքը, որ եթե մեկ այտիդ հարվածում են, մյուսն էլ դեմ տուր։ Ո՛չ, հազար անգամ ոչ։ Հարվածեցին այտիդ՝ ծնոտը կոտրիր։ Պատերազմն այսօր ցույց է տալիս, որ մեզանից ոչ ոք այսօր չի դադարում լինել քրիստոնյաների ժառանգ, կենսագործելով այն մեծ սկզբունքը, որ արյամբ է գրված տների պատերին, օդանավի իրանին, մեզանից յուրաքանչյուրի սրտում. "Ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման"։ Միայն այսպես, և ո՛չ այլ կերպ։ Թշնամին ներխուժում է քո տուն, իսկ դու քիչ է մնում աղուհացով դիմավորես։ Թշնամին սպանում է եղբորդ, իսկ դու նրան սպանելու փոխարեն՝ համաձայնվում ես կլոր սեղանի շուրջ նստել նրա հետ։ Թող ներեն իմ աստվածավախ պապերն իրենց աթեիստ թոռանը, բայց ես չեմ ընդունում նրանց շատ սկզբունքները, երբեմն անհասկանալի և խճճված բանաձևերը։ Աստված իմ, եթե որևէ մեկն իմանա՜ր, թե ինչ անհամբեր եմ լույսը բացվելուն, երբ ինձ տանջում է անքնությունը։ Իսկ անքնությունը ինձ միշտ է տանջում։ Չեմ քնում, որովհետև լավագույն ընկերս չվերադարձավ օդանավակայան։ Չեմ քնում, որովհետև նախորդ օրը վրիպել եմ։ Իսկ դա նշանակում է, որ չեմ խփել թշնամուն, որն ինքն է խփել որևէ այլ օդաչուի լավագույն ընկերոջը։ Չեմ քնում, որովհետև ցանկանում եմ մտովի հաշվարկել վաղվա մարտը սկզբից մինչև վերջ։ Ուզում եմ խեղդել, հրկիզել, պայթեցնել, սպանել։ Եվ ավելի ուժգին եմ ցանկանում ատել։ Ա՜խ, եթե օսմանյան թուրքի հանդեպ այդ ատելությունն ունենային իմ բոլոր եղբայրները, որոնք հենց միայն կրկնում էին. "Մի՛ սպանաներ" և "Սիրիր մերձավորիդ"։ Ո՛չ և ո՛չ։ Երջանկությունն սկսվում է դժբախտության հանդեպ ատելությունից։ Ատելությունից նրանց նկատմամբ, ովքեր դժբախտություն են սերմանում…"։
Ինչպես հայտնի է, Նելսոնը կարճ ժամանակով Երևան էր եկել Բաքվով։ Յուրաքանչյուր ժամը ծրագրված էր րոպեի ճշգրտությամբ։ Լրագրերի հավաքակազմերում կարելի է գտնել բազմաթիվ նյութեր Հերոսի Բաքվում գտնվելու վերաբերյալ։ Երբ Նելսոնի մայրը՝ տիկին Վարդանուշը հարցրել էր որդուն, թե ինչու ուշացավ մի ամբողջ օրով, Նելսոնը պատասխանեց. "Ես Բաքվից գնացի մի գյուղ, որտեղ ապրում են իմ մարտական ընկերոջ՝ կործանիչ-օդաչու Հուսեին Բաղիրովի ծնողները։ Ես չէի կարող նրանց չհանդիպել։ Միայն տեսնեիր, թե որքան ուրախացավ նրա հայրը։ Այդպես էր պետք, մամա"։
Պատերազմի ժամանակ քիչ չէր պատահում, որ բարձր պարգևները բավական օպերատիվ կերպով մարտիկներին տրվեին այս կամ այն կոնկրետ հանձնարարությունը կատարելու համար։ Հրամանատարությունը կապվում էր Մոսկվայի հետ, և առանց բյուրոկրատական քաշքշուկների պարգևը ձևակերպում էին, նախքան Կալինինի հրամանով հրամանագրի հրապապակվելը։ Այսպես, Բալթիական Կարմրադրոշ նավատորմի հրամանատարը իր հրամանով "ԽՍՀ Միության Գերագույն Խորհրդի Նախագահության անունից ավագ լեյտենանտ Ն.Գ.Ստեփանյանին պարգևատրում է Լենինի շքանշանով՝ մարտական հանձնարարությունների օրինակելի կատարման համար"։ Գնդում շատ էին խոսում այն շքանշանի մասին։ Չէ՞ որ բոլորը գիտեին, որ դեռևս կես տարի առաջ նա ներկայացված էր Հերոսի կոչման։ Դա նշանակում է ՝ Լենինի շքանշան և Ոսկե Աստղ մեդալ։ Իսկ այստեղ, նախորդ պարգևը դեռ տեղ չհասած, նա հանկարծ ստանում է առանձին Լենինի շքանշան։ Երկար ամիսներ անց, երբ վերջապես դուրս եկավ Կալինինի հրամանը, համագնդեցիները կատակելու էին. "ԱռաջինըՆելսոնի երկրորդ Լենինի շքանշանն էր, իսկ երկրորդը՝ առաջինը"։ Բայց դեռ շատ ժամանակ կար մինչև այդ կատակը։
1942 թվականի այն մայիսյան օրերին թերթերը շատ էին գրում Նելսոնի մասին։ Բերվում էին ֆանտաստիկ թվեր. "Ոչնչացրել է թշնամու ավելի քան 500 ավտոմեքենա, ավելի քան 60 տանկ և զրահամեքենա։ Մոտ 250 զենիթային հրանոթից և ինքնաձիգներից զրկվեցին հիտլերականները պատերազմի ընթացքում՝ Ստեփանյանի հարվածների հետևանքով"։ "Ամեն ինչ բոլորի աչքի առաջ էր,- գրել է ավիագնդի ավագ քաղղեկ Սերաֆիմ Ստեպանովիչ Մոզգաչովը Նելսոնի սխրանքների մասին,- ես հենց մի գլուխ ատեստացիաներ էի ստորագրում, հաջորդ ատյան ուղարկելով պարգևատրման նորանոր երաշխավորություններ"։
Ինքը՝ Նելսոնը չէր սիրում պարգևների շուրջ ընթացող խոսակցությունները։ Սակայն անկախ նրա ցանկությունից, այդ խոսակցությունները, միևնույնն է, գնում էին գնդում։ Կային նաև թյուր մեկնաբանություններ Հերոսի կոչումը ժամանակին չշնորհելու առիթով։ Գտնվեցին մարդիկ, որոնք դա պատճառաբանեցին, թե իբր այնտեղ՝ "վերևում" ծանոթ են բոլորի անձնական կյանքին՝ զինվորից մինչև մարշալ։ Իսկ եթե հրամանագիրը դուրս չի գալիս, ուրեմն ինչ-որ բան կա, ուրեմն ինչ-որ բան եղել է։ Ընկերներն այդ առիթով ասում էին. "Իսկ քարավանը շարունակում է ճամփան", նկատի ունենալով, որ Նելսոնը, ինչպեսև վայել է ռազմիկին, բազմապատկում էր գրոհային հաջող թռիչքների թիվը։ Նրա մարտական շատ ընկերներ, որոնք արդեն արժանացել էին Հերոսի կոչման, պահպանելով նրբանկատությունը, աշխատում էին հնարավորին չափ քիչ "մարդամեջ" ելնել իրենց Ոսկե Աստղով։ Այդ վիճակին չէր համակերպվում նաև նավատորմի հրամանատարությունը։ Կորցնելով հույսը, թե ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության հրամանագիրը լույս կտեսնի, նրանք ստիպված չորրորդ անգամ Նելսոնին ներկայացրին երկրորդ Կարմիր դրոշի շքանշանով պարգևատրմանը։ Եվ շուտով (1942 թվականի հոկտեմբերի 21-ին) նա ստացավ պարգևը, որը պատերազմի տարիներին համարվում էր ամենից հարգվածներից մեկը։
Շշուկներն այն մասին, թե Նելսոն Ստեփանյանին Կրեմլում չեն սիրում, հասան նաև Երևան։ Ասում էին, թե դրա պատճառը հալածյալ պատմաբան, Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի նախկին առաջին քարտուղար, շուշեցի Աշոտ Իոհաննիսյանի հետ Նելսոնի մոր՝ Վարդանուշ Հայրապետի Ստեփանյանի ունեցած ազգակցական կապերն էին։ Բայց ինքը, ինչպես Երևանում էին անվանում՝ Վարդանուշ մորաքույրը որդուն գրում էր, նրան դիմելով արդեն ինչպես հերոսի. "Նելսո՛ն ջան, Միության Հերոս, իմ սիրելի որդի։ Ապրելու իրավունք ունի միայն նա, ով պատրաստ է ամեն ինչ զոհաբերել հանուն սիրելի Հայրենիքի։ Ահա նորից նստած եմ սեղանիդ մոտ և անթարթ աչքերով նայում եմ քո սիրելի դեմքին։ Կուրծքդ արդեն զարդարված է մարտական պարգևներով։ Թանկագին որդիս, քո յուրաքանչյուր շքանշանն ու սխրանքը սիրտս լցնում են ուրախության զգացմունքով։ Ոգեշնչված քո հաջողություններով, ես վերածնվել եմ, դարձել եմ նոր մարդ…Մեր երկրի և արևաշատ Հայրենիքի անմատչելի լեռները քեզ պարգևել են արծվի թևեր և անվախ սիրտ։ Եվ ես ամուր հավատ ունեմ, որ դուք զենքը վայր չեք դնի, քանի դեռ վերջնականապես չեք ոչնչացրել հիտլերիզմը…"։
Հենց այս նամակից հետո Նելսոնն իր լեգենդար Իլ-2-ի թևերին գրեց մոր անունը։ Եվ ամեն անգամ, երբ եթերում գերմաներեն հնչում էր. "Ուշադրությո՛ւն, ուշադրությո՛ւն։ Երկնքում Նելսոնն է", ճոճում էր թևերը, նայելով մեկ աջ, մեկ ձախ, աչքով անելով ամենահարազատ "Վարդանուշ" անվանը։ Այդ մասին նա պատմել էր իր եղբայր Դեմիլին, երբ գտնվում էր Երևանում։
Պատերազմի ողջ ընթացքում թերևս ամենահիշարժան ամիսը 1942 թվականի հոկտեմբերն էր։ Վիճակագիրները չէին հասցնում ի մի բերել Նելսոնի "թռիչքների հաշվապահությունը"։ Այստեղ հիշատակված ավագ քաղղեկ Ս.Ս.Մոզգաչովը գանգատվում էր Ա.Ա.Կարասևին. "Երկնքում ու ծովում մարտերի ոռնոցն է, ցամաքում փոշու սյուներ են բարձրանում պայթյուններից, մարդիկ են զոհվում, իսկ ես այստեղ առավոտից երեկո փաստաթղթեր եմ ձևակերպում։ Ախր մենք ձեզ հետ միասին այս բոլոր արծիվներին ճանաչում ենք ինչպես ինքներս մեզ։ Եվ գրում ենք, գրում ենք…"։ Մոզգաչովը զրուցակցին խոստովանել էր, որ, օրինակ, Նելսոն Ստեփանյանը իր բոլոր ցուցանիշներով առաջ է անցել մնացած բոլոր ասերից, և որ անհրաժեշտ են պարգևատրման այլ չափանիշներ։ Նրա կարծիքով, այդ գործով պետք է զբաղվեին իրենք՝ ծառայակիցները, որոնք գիտեին բոլորին և յուրաքանչյուրին։
Պարգևների մասին խոսակցությունները 47-րդ ավիագնդում դադարեցին 1942 թվականի հոկտեմբերի 28-ին։ Այդ օրը վերջապես դուրս եկավ հրամանը Նելսոն Ստեփանյանին Խորհրդային Միության Հերոսի կոչում շնորհելու մասին։ Եվ սակայն արդեն մի քանի ամիս անց նորից տորմիղում սկսեցին ասեկոսեներ տարածվել նրա մասին։ Արդեն տարբեր զորամասերում հայտնվել էին "սեփական" կրկնակի Հերոսներ, որոնք իրենք էին լեգենդներ պատմում "բալթիական արծվի" մասին։ Ինչպես հայտնի է, Իլ-2-ը, որին անվանում էին "թռչող տանկ", գրոհում է հիմնականում ցամաքային օբյեկտներ։ Հենց դրա համար էլ ստեղծված էր և հավասարը չուներ պատերազմի տարիներին։
Նելսոնը ռազմաճակատում անցկացրած բոլոր 1266 օրերի ընթացքում չբաժանվեց "Իլյուշայից", որն այնքան էլ հարմարեցված չէր կործանիչի հետ օդային մարտի բռնվելու համար։ Սակայն շուշեցին իրեն թույլ էր տալիս "խուլիգանություն" անել երկնքում, հետապնդելով գերմանական կործանիչներին և ռմբարկուներին։ Մի անգամ, հարյուրավոր ականատեսների աչքի առաջ Նելսոնը մարտի բռնվեց գերմանական երկու ռմբակոծիչների հետ, ինչի մասին հետագայում փառաբանված ծովային և գրող, ծովակալ Իսակովը հետագայում պատմեց հետևյալը. "Դեպք եղավ, երբ օդում հանդիպելով երկու գերմանական ՅՈՒ-88-երի, որոնք թռչում էին ռմբակոծելու մեր զորքերի դիրաքավորումները, Ստեփանյանը մարտի բռնվեց նրանց հետ (ոչ թե կործանիչով, այլ գրոհային օդանավով) և գնդացրային դիպուկ կրակով ոչնչացեց հակառակորդի երկու ռմբակոծիչները"։
Ռազմաճակատային լրագրողները սիրում էին հանդիպել Նելսոնի հետ, որն ինքն էլ անթաքույց հարգանքով էր վերաբերվում նրանց և հաճույքով կիսում իրեն անհանգստացնող մտքերը։ Իմանալով այն մասին, որ Ստեփանյանը հրամանատարության կողմից նշանակվել է փառաբանված 47-րդ գնդի հրամանատար, բոլոր թերթերից Բալթիկա նետվեցին թղթակիցները՝ նրանից հարցազրույց վերցնելու։ Հարցերից մեկին, որ վերաբերվում էր կարիերայի հանդեպ նրա վերաբերմունքին, Նելսոնը սկզբում պատասխանեց կատակով, հիշեցնելով իմաստունի խոսքերը. "Իշխանության հասած ընկերը կորսված ընկեր է"։ Եվ միայն հետո ավելի լուրջ շարադրեց իր մտքերը. "Ես զինվորական մարդ եմ։ Ենթարկվում եմ ղեկավարության և պարտքի հրամանին։ Ես հաղթանակ եմ կառուցում, և ոչ թե կարիերա։ Այդ պատճառով էլ հրաժարվեցի գնդի հրամանատարի պաշտոնից։ Բայց իմ կարծիքն անգամ չհարցրին։ Նշանակեցին։ Ինձ մեկ բան է մնում. անել ամեն ինչ, որ ընկերներս իմ մեջ փոփոխություններ չտեսնեն։ Հիմա արդեն ինքս պետք է էսկադրիլիաների բոլոր հրամանատարներին բարեմաղթանքի խոսքեր ասեմ։ Բայց բոլոր խոսքերն արդեն ասված են։ Պատերազմը ձգվում է հավերժաբար, իսկ բառերն այնքան քիչ են։ Դրանք արդեն հոգնեցնում են։ Պետք են ոչ այնքան նոր, որքան ճիշտ ու տեղին բառեր։ Պետք է ասել այն, ինչ վաղուց ասել են մեր նախնիները. "Ոչ ոք չի կարող իրեն իրոք հաղթված համարել, քանի դեռ չի կորցրել արիությունը"։ Եթե վիրավոր ես, եթե մաղի են վերածել ինքնաթիռդ, բայց եթե դու դեռ թռչում ես, ապա պետք է մտածել ոչ թե մահվան, այլ կյանքի մասին։ Իսկ եթե կյանքը նահանջում է, ապա պետք է մահանալով, հենց սեփական մահով սպանել ևս մեկ ոսոխի, խորտակել ևս մեկ նավ, ելնել դիմաբախման…"։
Այդ բառերը մարգարեական եղան։ Անցնելու էր կես տարի, և "մեր շուշեցին" բառ առ բառ իրագործելու էր իր խոսքերը։ Բայց առջևում դեռ փորձություններով լի օրեր ու ամիսներ էին։ Նա "երկնքում աշխատում էր" կատաղի կերպով։ Լրագրողներն ավելի ու ավելի շատ նկարագրում էին նրա սխրանքները և ավելի քիչ վկայակոչում թվեր, որոնք հաստատում էին ասվածը։ "Արդեն այնքան էլ հարմար չէ ներկայացնել Ստեփանյանի քանակական ցուցանիշները",- իր հրապարակումներից մեկում գրում է թղթակից Եվգենի Սցեպուրոն։ Նորից ծառացավ Նելսոնին հերոսի Ոսկե Աստղով պարգևատրելու հարցը։ 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին հրամանատարությունը Մոսկվա ուղարկեց պարգևատրման հերթական թերթիկը, փաստաթղթում նշելով միայն թշնամու ոչնչացված խոշոր մարտական օբյեկտները՝ "…մեկ ականակիր նավ, երկու պահականավ, մեկ ականազերծիչ նավ, երկու պահակային կատեր, երկու տորպեդային կատեր, հինգ լողամիջոց՝ մինչև 18 հազար տոննա ընդհանուր ջրատարողությամբ, քառասուն երկաթգծային վագոններ, մեկ շոգեքարշ, վերացրել է չորս գետանցամիջոց, իրագործել է 80 պայթյուն և 70 հրդեհում, խփել է օդային մարտում երկու և ցամաքում՝ 25 տարբեր տեսակի ինքնաթիռներ"։ Եվ այս ամենը՝ առանց ներառելու մոտ հազար ավտոմեքենաները, ավելի քան հինգ հազար միավոր կենդանի մարտաուժը և այլն, և այլն։
Եվ այսպես, 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին Նելսոն Ստեփանյանը նորից ներկայացվեց կառավարական բարձրագույն պարգևի՝ Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոսի կոչման։
Փաստաթուղթն առաջին ատյանում ստորագրել են Բալթիական Կարմրադրոշ նավատորմի ռազմաօդային ուժերի Երկրորդ գրոհային դիվիզիայի հրամանատար, գնդապետ Մոնժոսովը և վերջին ատյանում՝ Բալթիական նավատորմի հրամանատար, ծովակալ Տրիբուցը և ռազմական խորհրդի անդամ, փոխծովակալ Սմիռնովը։ Փաստաթղթի կազմաթերթին "Համաձայն եմ" վճռի տակ ստորագրել է ավիացիայի մարշալ Ս.Ֆ.Ժավորոնկովը։
Ավելորդ խոսակցություններից խուսափելու համար այս անգամ պարգևատրման հայտը Մոսկվա ուղարկելու փաստը գաղտնի պահեցին նույնիսկ Նելսոնից։ Այսպիսով, տեսականորեն Նելսոն Ստեփանյանը արդեն 1944 թվականի օգոստոսի 18-ին Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս էր։ Մինչև մահը նրան մնացել էր 92 օր։ Ես ուսումնասիրել եմ "մեր շուշեցու" ապրած այդ օրերից յուրաքանչյուրը։ Բանն այն է, որ մասնագետների և պատմաբանների, զինակիցների և անմիջական հրամանատարության պնդմամբ, Ստեփանյանն իրական սխրագործության բարձրունքը նվաճեց կյանքի հենց վերջին երկու-երեք ամսում և առանձնապես վերջին մարտում, որի համար պարզապես անհնար էր չարժանացնել Խորհրդային Միության Հերոսի կոչման։
Մահից ոչ շատ առաջ Նելսոնը գրել է իր հուշատետրում. "Ես չեմ հոգնել կռվելուց։ Ես պարզապես հոգնել եմ պատերազմից…Երբեմն որքա՜ն եմ ցանկանում վեր խոյանալ երկինք, դեպի աստղերը։ Ուզում եմ լինել անհասանելի, մնալ աստղերի մեջ այնքան ժամանակ, մինչև որ կոչնչացվեն բոլոր մահաբեր զենքերը աշխարհում։ Եվ աստղային բարձունքից կսպանեմ յուրաքանչյուրի, ով զենք կվերցնի ձեռքը։ Կռմբակոծեմ յուրաքանչյուրի տունը, ով կհամարձակվի ավերել ուրիշի տունը։ Ես աստղերով կգրեմ երկնքի վրա, որ մինչև աշխարհի վերջը պատժվելու է ոչ միայն ներկայիս, այլև անցյալի չարիքը։ Միայն այդպես կարելի է կանխել այն ապագայում…"։
1944 թվականի նոր սկսված դեկտեմբերի յուրաքանչյուր օրն ավելացնում էր "հաջող թռիչքների" քանակը։ Գրագիր-տարեգիրները հատուկ թալմուդների մեջ էին գրանցում ոչ միայն նորանոր թվեր, այլև ջանում էին յուրովի նկարագրել մարտը։ Ծառայակիցների հիշողություններից կարելի է իմանալ, որ Նելսոնն ասես նախազգում էր մոտալուտ մահը։ Նա օդ էր ելնում մի տեսակ կատաղի, սրընթաց, դեմ հանդիման գնալով հակառակորդին։ Խորհրդային Միության կրկնակի Հերոս Միխայիլ Կլիմենկոն (նա նույնպես օգոստոսի 18-ին ներկայացվեց պարգևատրման և երեք շաբաթ անց ստացավ երկրորդ Աստղը) իր հուշերում պատմում է այն մասին, թե ինչպես էր Նելսոնն ավելի ու ավելի հաճախ հիշում Նիկոլայ Գաստելլոյին, որը պատերազմի չորրորդ օրը իր վառվող ռմբակոծիչ ինքնաթիռն ուղղեց "թշնամու տանկերի, բենզինի ցիստեռնների և ավտոմեքենաների կուտակման վրա, որոնք պայթեցին ինքնաթիռի հետ մեկտեղ"։ Կլիմենկոն բերում է ընթերցողի համար հոգեցունց, հիրավի մարդկային մի փաստարկ.
-Վառվող ինքնաթիռը, Միշա, պետք է ուղղել թշնամու վրա,-ասաց Նելսոնը։- Հենց մահով պետք է մահ բերել թշնամուն։ Ես, կածես թե կրկնում եմ ինքս ինձ։ Շատ անգամներ եմ այդ մասին քեզ ասել։ Բայց հիմա այլ բան մասին եմ խոսում։ Հիմա ինձ արդեն ձեռք չի տալիս իմաստուն ճշմարտությունը, թե "Եթե միևնույնն է, չես փրկվելու մահից, գոնե մահացիր փառքով"։ Ես բոլորովին այլ կերպ եմ դատում։ Այլ մտքեր ունեմ։ Եթե պետք է մեռնեմ, ապա միայն նրա համար, որ ապրի որդիս։
Երեսունմեկ տարի, ութ ամիս և տասնչորս օր ապրեց Նելսոնը երկրի վրա և երկնքում։ Նրա մասին պատմել են հազարավոր ակնարկներ, հոդվածներ, գրվել են գրքեր, նկարահանվել ֆիլմեր։ Կյանքն ինչպես մեկ հիասքանչ ակնթարթ։ Լեցուն կրքով ու մաքառմամբ։ Բայց թերևս ամենաանկրկնելին վերջին րոպեներն էին, որ դարձան նրա անմահության սկիզբը։ Ահա պետական արխիվներում պահպանված առաջին գրառումը. "1944 թվականի դեկտեմբերի 14-ի առավոտյան հետախուզությունը Լիեպայայի շրջանում հայտնաբերեց թշնամու նավերի կուտակում։ Գրոհող օդաչուներին տրված մարտական հրամանը ծայր աստիճան հակիրճ էր՝ "Գրոհել և ոչնչացնել"։ Շարժիչների ոռնոցը միախառնվեց զենիթային ստվար կրակոցներին։ Եթերում գերմաներեն հնչեց տագնապած ձայնը. "Ուշադրությո՛ւն։ Ուշադրությո՛ւն։ Երկնքում Նելսոնն է"։ Գրոհային ինքնաթիռներն իրենց անվախ հրամանատարի առաջնորդությամբ սլացան դեպի նպատակակետ։ Ինչպես միշտ, ռումբերը տեղ հասան ճշգրտությամբ։ Այդ մարտը կարճատև էր։ Ֆաշիստական վեց նավեր, բեռնված պարենով ու զինամթերքով, ջրասույզ եղան։ Բայց գրոհայիններն օդանավակայան վերադարձան առանց իրենց հրամանատարի"։
Գնդապետ Մանժոսովը փաստաթուղթը կազմեց ամենատաք հետքերով. "Նելսոն Գեորգիևիչ Ստեփանյանի ինքնաթիռը վառվեց։ Վայրկենապես գնահատելով իրավիճակը և հասկանալով, որ այրվող Իլ-2-ն անհնար է վայրէջքի իջեցնել սեփական տարածքում, նա կտրուկ շրջադարձ կատարեց և մխրճվեց հակառակորդի փոխադրամիջոցների տեղակայանքում"։
Երբ տարածքն ազատագրեցին և զննեցին "մեր շուշեցու" զոհվելու վայրը, պայթյունի տեղից մեծ հեռավորության վրա գտան Իլ-2-ի թևի ձյան միջից ցցված բեկորը, որի վրա գրված էր հերոսի մոր անունը՝ "Վարդանուշ"։
Զորի Բալայան
